Read Time:10 Minute, 48 Second

Zoals we van hem gewend zijn, schrijft KLASseposts eigen Justin vandaag over de politiek. In het specifiek neemt hij ons mee terug naar het begin van deze eeuw, toen Pim Fortuyn uit het niets immens populair werd. Een stuk over het bloeien van Nederlands populisme. Veel leesplezier.

Van nul naar 26 zetels. En meteen meeregeren in Balkenende I. De LPF (Lijst Pim Fortuyn) zag een ongekende verkiezingsoverwinning bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2002. In aanloop naar deze verkiezingen stond de partij al hoog in de peilingen. Met Pim Fortuyn aan het roer leek zelfs sprake te zijn van een nieuwe richting voor Nederland. Duidelijk geïnspireerd door de ideeën van de Britse oud-premier Margaret Thatcher bracht Fortuyn de filosofie van het klassiek liberalisme terug onder de aandacht van het grote publiek. Een echte politicus van het eerste uur – Fortuyn was altijd al bezig met politiek. Zo was hij tijdens zijn studie actief bij de SRVU. Op zijn 24^e wilde Fortuyn lid worden van de CPN, maar die stond dat niet toe. Na geflirt te hebben met de PvdA en VVD, was het uiteindelijk Leefbaar Nederland waar hij zijn echte politieke carrière begon toen hij tot lijsttrekker werd verkozen. Al duurde het niet lang totdat Fortuyn werd afgezet vanwege zijn uitspraken over het anti-discriminatiebeginsel. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2002 behaalde hij met Leefbaar Rotterdam een enorme overwinning, en voor de landelijke verkiezingen begon hij zijn eigen partij. Zijn standpunt over de islam zorgde voor veel ophef. Op 6 mei 2002 werd Fortuyn vermoord op het mediapark in Hilversum. Maar zijn partij zette door.

Het enorme deel van het electoraat dat door deze partij werd gevuld heeft het niet erg lang volgehouden. De val van kabinet Balkenende I betekende ook de ondergang van de LPF. Maar toch lijkt deze partij een aanzienlijke impact te hebben gehad op het Nederlandse politieke landschap. Hoe kan het dat een gloednieuwe partij uit het niets één van de grootste partijen in de Nederlandse politiek werd? Hoe kon deze zo ineens uiteenvallen? En hoe zijn de ontwikkelingen van destijds te koppelen met de huidige politieke sfeer? Het antwoord: Angst.

De opkomst van de LPF

Angst zorgt voor de opkomst van populisme. In de tweede en de eerste eeuw voor Christus ontstond het idee dat er niemand was die het voor de doorsnee Romein opnam. Dit zorgde voor angst bij het volk; angst dat de politiek er niet voor hen was. Een aantal senatoren wilde fundamentele veranderingen die het verschil tussen de Elite en het volk zouden verkleinen. Ze noemden zichzelf Populares. De elite zelf moest natuurlijk niks hebben van dit groepje ideologen, en zo waren ze dan ook vaak het slachtoffer van politieke moorden.

2000 jaar later, in de jaren 90, begon het populisme in Nederland naar voren te komen in gevestigde partijen. Door de paarse kabinetten kwam er meer ruimte op links en rechts, waar de Socialistiese Partij op links het gat kon invullen. De VVD was lange tijd de enige echte optie voor mensen met liberaal conservatieve opvattingen. Leefbaar Nederland, de nieuwe landelijke tak van de Leefbaar-partijen die lokaal al op verschillende plekken vertegenwoordigd waren, wilde een poging doen om de leegte op te vullen voor Nederlanders die zich door het paarse beleid achtergesteld voelden in eigen land. Leefbaar schoof ex-PvdA’er en ex-VVD’er Pim Fortuyn naar voren als lijsttrekker. Maar in februari van 2002 werd Fortuyn geroyeerd na uitspraken in de Volkskrant waarin hij aangaf dat eventueel artikel 1 van de Grondwet (het antidiscriminatiebeginsel) maar moest worden afgeschaft, als dat hem verhinderde de islamitische cultuur achterlijk te noemen, of omgekeerd een moslim hem als homoseksueel als ‘minder dan een varken’ te kenschetsen. Fortuyn, een op dat moment al erg populaire politicus, richtte zijn eigen partij op om zijn gedachtegoed volledig te kunnen promoten. Kennelijk was de steun voor Fortuyn vanuit de achterban van Leefbaar Nederland dusdanig groot dat bij de oprichting van de LPF een meerderheid van de leden overstapte.

Het begin van de 21^e eeuw zag een piek in angstgevoel. Na de aanslagen van 9/11 was de Westerse wereld doodsbang voor nieuwe maatschappij ontwrichtende gebeurtenissen. Men zocht naar een manier om de angst voor meer aanslagen te verkleinen. Hier konden rechts-populistische partijen op inspelen door niet-Westerse buitenlanders en voornamelijk de Islam de zondebok te maken. Ze lieten het gevoel van angst de ratio overmeesteren. Dit bleek te werken, want na deze aanslagen ging Leefbaar Nederland van 2 zetels naar 15 zetels in de peilingen, en ging de LPF later naar 29 gepeilde zetels.

Ondergang van de LPF

Populistische partijen kunnen niet overleven zonder charismatische frontman. Volgens The Populist Zeitgeist is een Populistische ideologie geen ideologie met een vaste visie. Ondanks dat populisme vier vaste pijlers heeft lijkt het pad van een partij puur gebaseerd op de visie van de leider, die pretendeert puur te luisteren naar wat het volk wil. Het was dan ook te verwachten dat de LPF vroeg of laat uit elkaar zou vallen. Na de moord op Pim Fortuyn behaalde de partij weliswaar een enorme verkiezingswinst en nam ze zelfs deel aan kabinet Balkenende I, maar ze vond geen sterke en charismatische leider die de positie van Fortuyn over kon nemen. Er ontstonden intern veel ruzies. Dit resulteerde in een soort stoelendans binnen de partij en binnen de ministersploeg. Het duurde dan ook niet langer dan een magere 86 dagen voordat kabinet Balkenende I was gevallen door de instabiele situatie die was ontstaan door het gebrek aan leiderschap bij de LPF. Fortuyn was de LPF en de LPF was Fortuyn.

Een populistische partij in een kabinet komt niet ten goede van de stabiliteit van dat kabinet. Historici stellen dat het verleden zich niet herhaalt, maar dat er desalniettemin lessen uit getrokken kunnen worden. In de politiek komt het namelijk vaak voor dat situaties op elkaar lijken, en dat kennis uit het verleden een indicatie kan geven voor de toekomst. Cultuurhistoricus David Van Reybrouck gaf in 2017 al een relevant interview in de Volkskrant. Hierin betoogt hij dat Duitsers een parallel zien tussen de NSDAP en de AFD, en hoe de AFD niet in coalitieonderhandelingen werd meegenomen omdat Duitsland lessen heeft getrokken uit het verleden. Nederland was tot het deelnemen van de LPF aan Balkenende I nog niet bekend met een populistische partij in een kabinet. Dit had als gevolg dat er geen verleden was waar lessen uit getrokken konden worden.

De lessen van de LPF

Rutte I had moeten weten waar ze aan begon toen ze een coalitie vormde met de PVV als gedogende partij. Als ze had gekeken naar het verleden, specifiek naar Balkenende I, had ze kunnen zien dat een populistische partij geen stabiele actor is in een regering. Ze had dan misschien een andere afweging gemaakt. De situatie van Rutte I verschilt natuurlijk met de situatie van de LPF in Balkenende I, maar de parallellen zijn sterk genoeg om er een lijn in te kunnen trekken.

Mark Rutte grief het graf voor kabinet Rutte I. Progressie is een fundamenteel onderdeel van de liberale ideologie, en binnen de kapitalistische leer is het de blinde progressie die boven alles gaat. Misschien dat Mark Rutte daarom wel zo graag wilde regeren. Hij keek niet naar mogelijke knelpunten die voorkomen hadden kunnen worden, als er naar het verleden was gekeken. Vanwege het regeerakkoord kon de PVV geen populistische agenda uitvoeren.

Populisten geven angst een houvast. Een paper van Alice Kattago bevestigt dat rechts-populisten inspelen op angsten van burgers, zoals de angst op werkloosheid of de angst dat de overheid jou als burger niet vertegenwoordigt. Deze angst heeft als reactie dat men stemt op populisten, als een soort reflex: de achterban van populisten lijkt het reflex te hebben ontwikkeld op angstgevoel. De PVV doet dit al sinds 2004 met bijvoorbeeld de islam aan te wijzen als gevaarlijk probleem. Sinds 2017 heeft de dan nieuwe FvD een nóg extremere populistische agenda opgesteld. Zij speelt vooral in op de angst om de eigen cultuur te verliezen, en wijst naar homeopathische verdunning als grootste gevaarlijke probleem in Nederland.

De PVV en FvD zullen hetzelfde einde tegemoet zien als de LPF. Een paper van de VU stelt, net als Mudde, dat de LPF in een neerwaartse spiraal was beland zonder haar kopstuk. Ooit gaat Wilders de PVV of de politiek verlaten, en dan zal haar achterban geen heil meer zien in de partij. Bij FvD ligt het iets ingewikkelder omdat deze partij niet genoeg geschikte politici kan vinden, onder andere door de complottheorieën die ze naast haar uitgesproken fascistoïde ideeën verspreidt. Zo zagen we al een aantal keer dan leden van de partij afsplitsten door racisme, fascisme en antisemitisme binnen de partij.

Conclusie

Populisten zijn een risico op het politieke veld. Ze spelen in op angstgevoel van burgers door deze angst een gezicht te geven en door deze te vergroten. Mensen stemmen als reactie op het gevoel van angst op de populisten. Populistische partijen zijn geen partijen met een vaste ideologie. De visie wordt compleet bepaald door de visie van haar leider. Deze leider ís de partij. Dit verklaart het feit dat populistische partijen uiteenvallen wanneer deze leider wegvalt. Een typisch kenmerk van populistische partijen is dat ze altijd pretenderen te luisteren naar het volk, maar eigenlijk doen alsof de gedachtes van haar leider breed gedragen worden onder het volk. Zo hoeft een feit geen waarheid te zijn voor deze partijen.

Populistische partijen zorgen voor een instabiele situatie binnen een regering. We hebben kunnen zien hoe de kabinetten Balkenende I met de LPF en Rutte I met de PVV zich hebben bewezen als mislukkingen. Binnen een coalitie is het vrijwel onmogelijk een populistische agenda aan te houden vanwege het regeerakkoord. Ook is een populistische partij gevoeliger voor interne problematiek dan normale partijen. Dit zorgt er ook voor dat binnen het kabinet de positie en de visie van de populisten geen zekerheid kent.

Uit het verleden hebben we kunnen leren hoe populisme in de Nederlandse politiek zich ontvouwt en hoe we hier in bepaalde situaties mee om moeten gaan. Mijn oproep is dan ook om te zorgen dat populisten te allen tijde uitgesloten worden van een positie in het kabinet en om angsten bij het volk weg te nemen zodat populisten minder kans krijgen om het electoraat te vervuilen. Zodat er nooit meer een populist van 0 naar 26 zetels gaat. En er nooit meer een populist kan bloeien.

Vandaag, 6 mei 2023, is het 21 jaar geleden dat Pim Fortuyn werd doodgeschoten.

Toen niet, nu niet, nooit meer fascisme.

Bibliografie

Brink, Gabriël van den. Ruw ontwaken uit een neoliberale droom. Amsterdam: Prometheus, 2020.

Broeke, Leon van den, en Katharina Kunter. Religion, Populism and Politics. Paper, Amsterdam: MDPI, 2021.

De Telegraaf. „Pim Fortuyn vermoord.” De Telegraaf, 07 mei 2002.

de Volkskrant. „’De islam is een achterlijke cultuur’.” de Volkskrant, 9 februari 2002.

—. „De lijst-Fortuyn .” de Volkskrant, 26 november 2001.

Dekkers, Geertje, en Annemarie Lavèn. „De greep van de angst.” Historisch Nieuwsblad, 07 2012.

Hofs, Yvonne, en Frank Hendrickx. „Van Haga, Smolders en Ephraim stappen uit FvD vanwege provocaties Baudet, 5-meiposter was de druppel.” de Volkskrant, 13 mei 2021.

Holsteyn, Joop van. „Pim in de peiling.” Montesquieu Instituut. 23 april 2012. https://www.montesquieu-instituut.nl/id/viyqfe2sruv6/pim_in_de_peiling (geopend 01 25, 2022).

IsGeschiedenis. „Populisme in de oudheid.” IsGeschiedenis. nd. https://isgeschiedenis.nl/nieuws/populisme-in-de-oudheid (geopend 12 18, 2021).

Kattago, Alice Pia. The Rise of Right-Wing Populism in Contemporary. Paper, Porto, Portugal: University Fernando Pessoa Pressings, 2019.

Marijnissen, Jan. Heel de mens voor Nieuwe leden. Oss, 2010.

Mudde, Cas. The Populist Zeitgeist. Essay, Oxford: Blackwell Publishing, 2004.

Novum, NU.nl. „CPN weigerde Fortuyn lidmaatschap.” NU.nl. 10 april 2012. https://www.nu.nl/boek/2783454/cpn-weigerde-fortuyn-lidmaatschap.html (geopend 01 12, 2022).

Parlement.com. „Leefbaar Nederland (LN).” Parlement.com. nd. https://www.parlement.com/id/vh8lnhrouwy7/leefbaar_nederland_ln (geopend 01 26, 2022).

—. „Lijst Pim Fortuyn (LPF).” Parlement.com. 19 03 2019. https://www.parlement.com/id/vh8lnhrp1wzo/lijst_pim_fortuyn_lpf (geopend 01 12, 2022).

—. „LPF en de Tweede Kamerverkiezingen tussen 2002 en 2006.” Parlement.com. 19 03 2019. https://www.parlement.com/id/vhseljp8mt0k/lpf_en_de_tweede_kamerverkiezingen (geopend 01 26, 2022).

Reybrouck, David Van, geïnterviewd door Sander van Walsum. Cultuurhistoricus David van Reybrouck: ‘We hebben nog vijf jaar om de democratie in Europa te repareren’ (7 oktober 2017).

Rijksuniversiteit Groningen. „Kroniek 2002. Overzicht van de partijpolitieke gebeurtenissen van het jaar 2002.” In Jaarboek 2002 Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, door J. Hippe, P. Lucardie en G. Voerman, 92-103. Groningen: Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, 2002.

Rossem, Maarten van. Populisme & kunnen we leren van het verleden? Home Academy, 2020.

Vroegindeweij, Gerard. „Baudet doet weer eens van zich spreken.” Reformatorisch Dagblad, 18 oktober 2021.

Wytzes, Liesbeth. „Pim Fortuyn – Oprecht en onmogelijk.” Elsevier, 13 juli 2002.

Zaslove, Maurits J. Meijers and Andrej. „Measuring Populism in Political Parties: Appraisal of a New Approach.” CPS, 2020: 4-5.

About Post Author

Justin Klein Tank

In mijn columns en artikelen kom je veelal politieke en maatschappelijke thema’s tegen die op het moment van uploaden zeer relevant zijn. Mijn interesses liggen dan ook in dit gebied. Ik volg het maatschappelijk debat op de voet en haal mijn informatie uit veel verschillende journalistieke en wetenschappelijke bronnen. Mijn stukken zijn een analyse van deze informatie, en dus een analyse van onze samenleving. Maar bovenal vind ik schrijven erg leuk om te doen.

j.g.m.kleintank@students.uu.nl